Nghệ Nhân Nguyễn Hữu Chỉnh

Nghệ nhân Nguyễn Hữu Chỉnh: Một đời tâm huyết với lụa Hà Đông

Ông Nguyễn Hữu Chỉnh sinh ra trong gia đình dệt lụa nổi tiếng bậc nhất làng Vạn Phúc. Được thừa hưởng những tinh hoa của bậc cha chú ông đã tạo ra nhiều mẫu mã hoa văn trên chất liệu tơ tằm. Với bàn tay tài hoa và sự tâm huyết với nghề ông đã được trả công xứng đáng, suốt cuộc đời cống hiến cho nghề lụa ông đã vinh dự nhận được 7 vương miện, 12 danh hiệu giải thưởng từ các cuộc thi. Các danh hiệu cao quý như: Nghệ nhân “Bàn tay vàng”; "Doanh nhân tiêu biểu 1000 năm Thăng Long - Hà Nội".

Gian nan giữ nghề lụa 
Ông nội ông là cụ Nguyễn Chấp Chung khi xưa chuyên dệt các mặt hàng tơ lụa phục vụ triều đình nhà Nguyễn. Cụ cũng chính là một trong ba người thợ dệt Việt Nam được vinh danh tại cuộc đấu xảo thuộc địa của Pháp ở Mác - xây mà tên tuổi vẫn được lưu trong bảo tàng Lịch sử Việt Nam. Cha ông là Nguyễn Văn Thiệp cũng là một nghệ nhân của làng nghề, chính ông đã thừa hưởng tay nghề từ cha trong việc thiết kế mẫu mã hoa văn trên chất liệu tơ tằm.

Ông là một trong 3 nghệ nhân cao tuổi có nhiều kinh nghiệm và đóng góp cho làng nghề Vạn Phúc. Cả cuộc đời ông gắn bó với nghề dệt. Trong suốt 20 năm (từ năm 1969 đến 1989), ông tham gia xây dựng và lãnh đạo Xí nghiệp Dệt Sơn La. Do có công phát triển sản phẩm thổ cẩm của đồng bào các dân tộc thiểu số ở Sơn La, ông được UBND tỉnh tặng bằng "Lao động sáng tạo". Với kinh nghiệm nhiều năm trong nghề dệt, ông góp phần đầu tư thiết bị, chuyển giao kỹ thuật giúp đồng bào Ninh Thuận dệt thổ cẩm từ khổ hẹp sang khổ rộng.

Nghệ nhân Nguyễn Hữu Chỉnh đang kiểm tra khâu dệt lụa

Năm 1990, nghỉ hưu trở về địa phương đúng vào thời điểm nhà nước xóa bỏ cơ chế bao cấp, ông đã cùng các nghệ nhân tâm huyết phục hồi nghề dệt lụa Vạn Phúc truyền thống của địa phương. Ông đi vay 5 chỉ vàng mua tơ, không máy móc, ông làm thủ công hoàn toàn. Nhưng khi ông đèo xe đạp mang lụa lang thang chào bán khắp Hà Nội thì không ai mua. Hơn nửa năm như vậy, nản lòng thì ông gặp người bạn kinh doanh đồ gỗ. Ông ta thuê một điểm trong triển lãm Giảng Võ để trưng bày hàng, và cho ông gửi lụa trưng bày không lấy tiền. Năm 1992, có đoàn thương gia Ấn Độ sang tham quan ở triển lãm Giảng Võ, nhìn thấy lụa tơ tằm của ông Chỉnh, họ ưng ngay và đặt mua 3.000 mét. Ông Chỉnh dồn cả lụa mấy tháng ế ẩm chỉ có chưa đầy 200 mét. Lụa là mặt hàng cao cấp, cao giá, bán hết 200 mét lụa ông có trong tay một số vốn lớn để tiếp tục theo đuổi nghề và mở rộng sản xuất. Ống bảo, đó là lần đầu tiên trong đời ông cầm trong tay số tiền bán lụa lớn như thế, mà lại bằng tiền đô.

Đến năm 2001, số máy dệt ở Vạn Phúc đã lên tới hơn 1000 máy, sản lượng đạt tới hơn 2,5 triệu mét/ năm, nhưng còn thiếu thị trường tiêu thụ. Lãnh đạo địa phương quyết định cho thành lập Hiệp hội làng nghề Vạn Phúc để quản lý sản xuất và quảng bá, tuyên truyền, xây dựng thị trường nội địa, thu hút khách du lịch. Ông Nguyễn Hữu Chỉnh được bầu là Chủ tịch Hiệp hội và giữ chức này trong 9 năm liền. Vợ chồng nghệ nhân Nguyễn Hữu Chỉnh sinh được 5 người con (2 trai, 3 gái), ai cũng thành thạo nghề dệt. Những lúc cao điểm nhất nhà nghệ nhân Nguyễn Hữu Chính có 8 máy dệt, phải thuê 5-6 thợ. Nhưng những năm trở lại đây, giá nguyên liệu ngày càng cao,  (thậm chí tăng gần gấp đôi), sản xuất không có lãi, nên gia đình ông chỉ hoạt động 2-3 máy, con cháu trong nhà làm là chính.

Theo ông, để dệt được tấm lụa đẹp điều quan trọng nhất là các hộ sản xuất trong làng Vạn Phúc đều phải ý thức được việc phát huy thương hiệu, chữ tín của nghề truyền thống: Để dệt được sản phẩm độc đáo, người thợ dệt phải điêu luyện, sử dụng kỹ thuật dệt thủng rất tinh vi để tạo nên những hoa văn nổi vân óng ánh, nhưng chạm tay vào thì cảm thấy mịn màng, mát rượi, không chút gợn, đó là do trước khi đưa vào sản xuất, tơ đã qua chọn lọc, phân loại các loại tơ to nhỏ khác nhau. Sau đó tơ được hồ sợi, tạo ra lớp bao bọc sợi tơ để tơ khỏi đứt và đưa lên máy dệt. Vì thế lụa Vạn Phúc có đặc điểm riêng so với làng nghề khác do giữ được kỹ thuật chung mà mọi người đều tuân thủ, tạo nên sản phẩm độc đáo riêng có của Vạn Phúc. Hoa văn do những nghệ nhân của làng nghề có kinh nghiệm thiết kế mẫu, phải kết hợp giữa truyền thống và hiện đại để trên cơ sở dung hòa được cả hai cái, làm thế nào đó để người tiêu dùng ưa chuộng, đấy là cả quá trình nghiên cứu, tìm ra mẫu đáp ứng được cả hai mặt.

Cũng theo nghệ nhân, hiện nay trên thị trường có nhiều sản phẩm lụa của các nước như: Trung Quốc, Hàn Quốc, Ấn Độ... nhưng điều quan trọng là chúng ta phải phát triển các mặt hàng mang tính Việt Nam thuần túy, từ đó khẳng định thương hiệu sản phẩm của mình. Cùng với việc thiết kế các mẫu mã mới, nghệ nhân Nguyễn Hữu Chỉnh đã nghiên cứu thành công thuốc nhuộm có độ bền màu cao, đồng thời tổ chức một khóa học cho anh chị em làm nghề thợ nhuộm trong làng về kỹ thuật này để sản phẩm của lụa Vạn Phúc được nâng lên. Trong đó, các nghệ nhân cao tuổi như ông Nguyễn Hữu Chỉnh thực sự giữ vai trò đầu tàu để truyền bá kỹ năng nghề nghiệp, bảo tồn và phát triển những mặt hàng độc đáo của làng nghề.

Tâm huyết với những sản phẩm của Thăng Long 1000 văn hiến
Từ xa xưa, sản phẩm lụa Vạn Phúc đã nổi tiếng trong và ngoài nước, đã đi vào những câu ca dao, dân ca. Chẳng hạn câu: "Chiếu Nga Sơn, gạch Bát Tràng/ Vải tơ Nam Định, lụa hàng Hà Đông".

Nghệ nhân giới thiệu mẫu lụa Long vân

Phát huy vai trò "Tuổi cao - Gương sáng", "Tuổi cao chí khí càng cao" của lớp người cao tuổi Thủ đô, các nghệ nhân cao tuổi như ông Nguyễn Hữu Chỉnh vẫn miệt mài với nghề dệt. Không ngừng sáng tạo, người nghệ nhân già đã cho ra đời nhiều mẫu thiết kế mới. Các mẫu thiết kế: hoa ban, đoạt Giải thưởng quốc gia, hoa loa kèn... đều được đánh giá cao tại các cuộc dự thi và được khách hàng ưa chuộng. Đặc biệt hơn cả là phải kể đến mẫu Long Vân, hưởng ứng cuộc thi sáng tác mẫu sản phẩm thủ công, mỹ nghệ chào mừng Đại lễ 1000 năm Thăng Long - Hà Nội. Với chủ đề Thăng Long văn hiến trên nền lụa vân, thứ lụa tinh hoa nhất của Lụa Vạn Phúc. Có thể nói, đây là một sự sáng tạo vượt bậc và là mẫu thiết kế mới nhất, tôn thêm giá trị cho những nếp lụa quý Hà Ðông. Lụa Long Vân với những hoa văn mang hình tượng hai rồng chầu gác Khuê Văn được cách điệu trong hình ảnh hoa sen, kết hợp với những hoa văn truyền thống được điểm xuyết như: chữ thọ, đám mây... thể hiện sự hài hòa âm dương vũ trụ, mang một ý nghĩa sâu sắc là hướng tới sự thịnh vượng và phát triển bền vững. Năm 2011, ông tiếp tục gửi những mẫu thiết kế vào Quảng Nam và vinh dự đoạt giải nhì cuộc thi Chào mừng phố cổ Hội An tròn mười năm được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới.

Việc nghiên cứu mỗi mẫu hoa văn mới, theo nghệ nhân Nguyễn Hữu Chỉnh, cũng hết sức kỳ công: “Sau khi nghiên cứu nhu cầu của thị trường thì mình vẽ bằng tay trên giấy, phải nhìn thấy mẫu hoa văn hài hòa. Điều này đòi hỏi người thiết kế phải có kiến thức về mặt mỹ thuật, nhất là mỹ thuật công nghiệp. Sau đó, đưa mẫu đó vào máy vi tính để phân tích những điểm nổi, rồi chuyển từ kết quả đó để đục bìa, đưa lên máy thì nó sẽ thành hoa”.

Dẫu còn nhiều khó khăn, trăn trở, nhưng với những nghệ nhân tâm huyết với nghề như ông Chỉnh, ông luôn tâm niệm việc gìn giữ và truyền lại bí quyết từ thế hệ này sang thế hệ khác là trách nhiệm của mình. Những mong muốn, kiến nghị của ông cũng là nhằm để làng nghề ngày càng phát triển hơn.

Ngọc Hà